İzmir Elektrik, Su, Havagazı, Otobüs ve Troleybüs Genel Müdürlüğü (ESHOT) hakkında yayımlanan 2024 yılı Sayıştay denetim raporu, kurumun mali sürdürülebilirliğini tehdit eden ciddi yapısal sorunları ortaya koydu. Rapora göre ESHOT, 2019-2024 döneminde yalnızca 2022 yılında denk bütçe oluşturabildi; diğer tüm yıllarda yüksek miktarda zarar etti.
Zararda rekor seviye: 3,2 milyar TL
2019 yılında 85,8 milyon TL zarar eden kurum, 2024 yılı sonunda 3 milyar 228 milyon TL açık verdi.
ESHOT’un gelir-gider dengesinde dramatik bir gerileme yaşandı: 2019’da gelirlerin giderleri karşılama oranı %92,11 iken, bu oran 2024 sonunda %68,45’e düştü.
2019-2024 döneminde İzmir Büyükşehir Belediyesi’nden kuruma aktarılan toplam kaynak 12,1 milyar TL’ye ulaştı.
Sayıştay’dan “mali sürdürülebilirlik riski” uyarısı
Raporda şu ifadeler yer aldı:
“ESHOT’un faaliyet gelirleri, akaryakıt ve personel giderlerini dahi karşılayamayacak düzeydedir. Mevcut mali yapı sürdürülebilir değildir. Büyükşehir Belediyesi’nden yapılan yardımlar kesilirse, kurumun faaliyetlerini sürdürmesi mümkün değildir.”
Gelirlerin büyük bölümü bilet satışından
Rapor, kurumun faaliyet gelirlerinin %81,16’sının, toplam gelirlerinin ise %26,71’inin bilet satışlarından geldiğini belirtiyor. Bu durum, bilet gelirlerine bağımlı yapının mali riskleri artırdığını gösteriyor.
Mali yapıyı bozan başlıca faktörler
1. Bilet gelirleri maliyetin çok altında
2024 yılında bir yolcunun taşıma maliyeti 37,49 TL, bilet geliri ise 6,87 TL olarak hesaplandı.
Her biniş için yaklaşık 30 TL’lik açık oluştu. Akaryakıt fiyatlarındaki artışa rağmen bilet fiyatlarının yeterince güncellenmemesi kurum zararını büyüttü.
2. Eskiyen otobüs filosu masrafları artırıyor
Otobüs filosunun yaş ortalaması 11,09.
2019’da araç başına ortalama bakım-onarım gideri 38.981 TL iken, 2024’te bu rakam 650.959 TL’ye yükseldi.
Yaşlı araçlar yüksek yakıt tüketimiyle kuruma ek maliyet getiriyor.
3. Personel giderleri gelir artışının önünde
2019-2024 arasında personel giderleri 9,83 kat artarken, toplam gelir artışı yalnızca 6,98 kat oldu.
Ayrıca sosyal denge tazminatlarının kanuni limitin üzerinde ödendiği tespit edildi.
2024 itibarıyla toplam personel gideri 3,31 milyar TL, bu da kurum gelirlerinin %49,22’sine denk geliyor (yasal sınır %40).
4. Ücretsiz taşımalar ESHOT’u zarara sürüklüyor
2024’te taşınan yolcuların %22,57’si ücretsiz taşındı.
2019-2024 arasında serbest kartlı taşımalar nedeniyle kurumun 1 milyar 739 milyon TL gelir kaybı yaşadığı belirlendi.
5. Ulaşım alanı genişledi, gelir desteği artmadı
6360 sayılı yasa ile ESHOT’un hizmet alanı tüm ilçelere genişledi, ancak genel bütçeden bu hizmete paralel bir finansman artışı sağlanmadı.
Uzun mesafeli hatlarda yolcu sayısının az olması, birim maliyetleri artırdı.
6. Ulaşım koordinasyonu eksik
İzmir’de şehir içi ulaşımı koordine eden bir çatı kuruluşun bulunmaması, gelir paylaşımında dengesizlik yarattı.
ESHOT, toplam yolcuların %46’sını taşımasına rağmen ulaşım hasılatındaki payı %41’de kaldı.
Aktarma yapan yolcular nedeniyle ESHOT’un yükü artarken, gelir oranı düşüyor.
Diğer Sayıştay bulguları
Kredi faizleri ve hurda işlemleri hatalı kaydedildi.
İşçilerin fazla mesai saatleri yasal sınırı aştı; 673 işçinin 50-200 gün arasında kullanılmamış izni tespit edildi.
Personel şirketlerine (İZELMAN ve İZENERJİ) yönelik hakediş ödemelerinin yapılmadığı, buna rağmen işçilerin maaşlarının belediyeden aktarılan kaynaklarla ödendiği, SGK ve vergi borçlarının biriktiği belirtildi.
Prim borçlarına gecikme zammı işlenmesine rağmen, bu tutarların ESHOT bilançosuna yansıtılmadığı görüldü.
Yeni personel alımlarında yasal sınır aşıldı; Sayıştay, personel giderleri %40’ın altına inene kadar yeni alım yapılmamasını önerdi.